Tradycja głosi, że założycielem wsi był rycerz Luzmann, o którym wiadomo, że brał udział w bitwie z Tatarami w 1241 roku. Od jego imienia miałaby pochodzić nazwa wsi. Lutomia była wsią trójdzielną, składała się z części Grundseite, Bergseite i Klein-Lenimannsdorf, odpowiadającej dzisiejszemu przysiółkowi Mała Lutomia. Obecne granice Lutomii Dolnej obejmują dawną część wsi zwaną Bergseite z zespołem katolickiego kościoła parafialnego.

Kościół parafialny Przemienienia Pańskiego, wzmiankowany w 1318 roku w rejestrze czynszowym Gabriela z Rimini, fundowany był w I połowie XIV wieku przez braci Christiana i Heinricha Atze auf Stoschendorf i Petzolda von Betschow auf Kupfersdorf. Źródła podają także informację o dotacji w 1348 roku. Obecna budowla wzniesiona została ok. 1476 roku, przebudowywana w latach 1613 i 1689, restaurowana w latach 1903 i 1959. Kościół jest orientowany, salowy z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, kryty dachem dwuspadowym z sygnaturką nad korpusem nawy. Nad nawą malowany, drewniany strop, stalle i ambona z końca XVII wieku, na ścianie herbowy nagrobek Petzolda de Betsch (zm. 1350).

W części Lutomii Bergseite dobra w 1384 roku należały do braci Christiana, Heinricha i Nikolausa von Atze. Ta część Lutomii składała się już wówczas z trzech części: Dolna część wsi, zwana Niederhofz folwarkiem należała do rodziny von Peterswalde, po nich została przejęła przez rodzinę von Atze. W 1617 roku Dietrich von Peterswalde sprzedał w 1617 roku Wolframowi von Rothkirch z Bojanic swoje dobro leżące przy dolnym folwarku. Po nim dobra odziedziczył Hans Chrisioph von Rothkirch z Makowic Część wsi Friedrichhof, zwana także Apotheker-Cuter w latach 1543-1563 należała do Hansa Raschke von Peterswalde. W 1610 roku dobra były w posiadaniu Chrisiopha von Kuhl z Witoszowa. W 1611 r. tenże sprzedał majątek Wolfowi von Seidlitz z Dolnej Bielawy. W 1622 roku Wolf von Seidlitz sprzedał dobra Friedrichowi von Rothkirch und Panthen z Opoczki. Po nim dobra odziedziczył Hans Christoph von Rothkirch z Makowic.

Część środkową (zwaną Grundhof) w 1420 roku posiadał niejaki von Mühlheim Puschke, w 1563 roku jego syn Dietrich von Mühlheim auf Pläswilz. Dobra zwane także Rothenhof pozyskał w l poł. XVII w. Hans Chnstoph von Rothkirch z Makowic, W ten sposób w jego rękach scalone zostały wszystkie trzy dobra. Jego spadkobiercą był Hans Heinnch von Rothkirch z Makowic. który wraz ze swoimi siostrami Magdaleną von Berg i Evą Magdaleną von Rechenberg w 1672 roku scedowali całą ówczesną część Bergseize z trzema folwarkami na Ernsta Gottfrieda von Berg und Wernersdorf. W 1677 roku całym majątkiem zarządzał George Sigmund von Tschimhaus, kurator niepełnoletnich dzieci von Berga - wówczas Radą Miejską w Świdnicy zamienił udziały w Lutomii na udziały we wsi Henryków. Odtąd Lutomia stała się własnością miejską Świdnicy, do której już wcześniej (w latach 40. XVI wieku) należały pewne części dóbr.

W 1800 roku miasto sprzedało wymieniane wcześniej folwarki jako wolne dobra mieszczańskie. własnością miejską pozostał tylko las o pow. ok. 2000 morgów. Folwark Niederhofw 1832 roku należał do rodziny Frömsdorf, w roku 1873 jako właścicielem był baron von Jacobi-Klost. W 1876 folwark był własnością dziedziców Ernsta Gottlieba Frömsdorf, w latach 1891-1912 należały do Reinholda Frömsdorf. w latach 1917-1930 do Reinharda Rümmler, w roku 1937 do Josepha Schradera. Folwark Friedrichhof w 1902 roku należy do Hermanna Tschierschky, w 1905 roku do jego spadkobierców, w 1909 roku do Fritza Wutge, w 1912-1937 roku do Bemharda Hagemann.
Jako właściciela folwarku Grundhof w 1876 roku wymienia się Johanna Carla Thorausch.

Część Lutomii Grundseite w 1374 roku stanowiła własność Pezolda von Betschow oraz Bartuscha (Bartholomausa) von Betschow, w 1393 roku Nicklasa von Betschow z Bojanic, w 1423 roku jego syna. następnie należała także do Kunze Heinza i Nickela von Betschow. W 1476 roku własność przeszła na synów Nickela von Betschow: Nicklasa, Urbana, Balzera i Kaspera. Rada miejska w Świdnicy kolejno przejmowała dobra w Lutomii od braci von Betschow: w 1481 roku od Kaspera i Urbana, w 1491 roku od Balzera i w 1505 roku od najstarszego z braci Urbana.

W 1891 roku folwark nr l należał do Hermanna Gimmlera. w 1898 roku (folwark nr l wraz z Grundhofem) do Waldemara Bartscha ze Świdnicy; w latach 1902-1912 Grundhof z pałacem rozebranym po 1945 roku, (w 1912-20 r. określony jako Domin ialvorwerk wraz z młynem dworskim) nadal należał do Waldemara Bartscha, w latach 1917-1930 do Heinricha Anforge, w latach 1935-1937 do Wemera Bienecka.
Sołectwo w 1902 roku należało do Albert Kunicka, w 1905 roku do Emila Banscha.

W 1830 część miejscowości Gmndseite należała do Świdnicy, tu było sołectwo, ewangelicka szkoła, browar, 4 gorzelnie. szpital, tartak, 3 młyny wodne, w 1845 roku 170 tkalni lnu, potażarnia, farbiarnia oraz drukarnia tkanin.

W 1785 roku cała miejscowość liczyła 91 kmieci, 41 zagrodników i 173 chałupników. W części Lutomii Bergseite w 1830 roku przy kościele znajdowała się katolicka szkoła, szpital, 3 gorzelnie, tartak, 2 młyny wodne, wiatrak. W 1845 roku było we wsi 237 domowych tkalni lnu. W 1898 roku do kamery świdnickiej należały tartak i stawy z pstrągami. Powstanie tkaczy w okręgu świdnickim w 1844 roku objęło także Lutomię w której właścicielem był niejaki Kobelt. Rozruchami obok Bielawy i Pieszyc była objęta Lutomia oraz tzw. Duża i Mała Kolonia (Stachowice i Stachowiczki).

Układ przestrzenny wsi:
Lutomia Dolna jest wsią o układzie łańcuchowym z czytelnym nawsiem, zagrodami kmiecymi położonymi przede wszystkim po północnej stronie głównej drogi wiejskiej i pozostałościami trzech folwarków.

Na wzniesieniu na wschód od zwartej zabudowy centrum wsi wznosi się kościół parafialny otoczony murem cmentarza przykościelnego, z ostroluczną bramą w północno-zachodmm narożu. Od północy do cmentarza przykościelnego przylega zagroda plebańska. Cmentarz po 1945 r. poszerzono w kierunku południowo-wschodnim. W centrum wsi znajduje się barokowa kaplica wybudowana obok istniejącego wcześniej krzyża pokutnego, w okresie bezpośrednio po barokizacji miejscowego kościoła. Budowla na planie trójkąta ze ściętymi narożami, kryta dachem namiotowym.

Przy zachodniej granicy wsi znajdują się relikty zespołu kościoła ewangelickiego � wieża i plebania administracyjnie należące obecnie do Lutomii Górnej. Cmentarz ewangelicki został urządzony na południe od siedliska wsi, przy lokalnej drodze wiejskiej prowadzącej do osady tkackiej Stachowiczki. Czytelny jest wyznaczony obrzeżnymi obsadzeniami lip prostokątny zarys nekropolii.

Pozostałości założenia dworskiego Grundhof znajdują się w środkowej części wsi, na północ od głównej drogi wiejskiej, zajmując nieruchomość oznaczoną numerem 39, obecnie bazę sprzętu i warsztaty spółdzielni. Pałac rozebrano po 1945 r., z budynków gospodarczych na uwagę zasługuje magazyn i sklep w północnej pierzei majdanu. Budynki gospodarcze w pierzei wschodniej zostały znacznie przebudowane lub są ruiną, pośrodku majdanu wybudowano w latach siedemdziesiątych warsztat. Z folwarkiem od wschodu sąsiadował browar, z którego pozostał jedynie dom browarnika. obecny numer 40.

Założenie dworskie Niederhof, obecnie nr 47, usytuowane jest w północnej części wsi. Założenie zachowane w dawnych granicach. Dom zarządcy z lat 40. XIX wieku na planie prostokąta, o zwartej bryle, dwukondygnacyjny, kryty dachem mansardowym z oknami powiekowymi. W fasadzie trzyosiowy pseudo ryzalit. Przed fasadą, na osi podjazdu dwa jesiony zawisłe Prostokątny majdan gospodarczy z zabudową gospodarczą folwarku z II ćw. XIX wieku. Na południowy zachód od domu zarządcy w II ćw. XIX wieku założono ogród uprawny otoczony kamiennym murem z niewielkim stawkiem (obecnie basen przeciwpożarowy). W początkach XX wieku obsadzono drogę biegnącą wzdłuż muru wokół ogrodu. Wówczas przed budynkiem zarządu dóbr założono półkolisty gazon.

Na południe od centrum wsi, poza granicami siedliska, znajduje się założenie dworskie Friedrichshof, obecnie zagroda nr 81. Zachowany jest układ folwarku, z prostokątnym, zbliżonym do kwadratu majdanem, w którego wschodnie) pierzei wznosi się dom zarządcy.

W zabudowie wsi wyróżnia się kilka domów o formach typowych dla budownictwa wiejskiego wieku XIX. O zamożności wsi w końcu XIX stulecia świadczą budynki o charakterze zabudowy wernakularnej.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych: