Dawne nazwy:
Bistritcza - 1149/50 r., Wistricz - 1330 r., Wystricza - 1300 r., in Polnisch Weistritz - 1318 r., Wistricz - 1334 r., Wistricia polonicalis - 1340 r., Polnisschen Weissericz - 1362 r., Polnisch Weistritz - 1372 r., Polnischweistric - 1666 r., Pohl (nisch) Weiseritz - 1743 r., Weistriz Polnisch - 1785 r., Nieder Weistritz - 1886 r. |
Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana jest w źródłach w 1149 roku. Jako posiadłość rycerska wymieniana w 1193 roku. Bystrzyca Dolna jest uważana za jedną z najwcześniejszych polskich osad w górnej części doliny Bystrzycy. Do nazwy dodano określenie �polnisch" w odróżnieniu od Bystrzycy Górnej, lokowanej na prawie niemieckim.
W 1300 roku wzmiankowany jest w źródłach rycerz Reynscho. W XIV i XV wieku wieś podzielona była na części należące do różnych właścicieli. Pierwszym znanym właścicielem bystrzyckiego majątku był rycerz Peter z Makowic, któremu książę Bernhard świdnicki w 1318 roku sprzedał czwartą część wsi. W 1346 roku wdowa po nim przekazała majątek Thomasowi von Croischwitz, który odkupił także 3 łany we wsi od Hansa Trache. W 1346 roku wdowa po nim przekazuje dobra swoim kuzynom: Martinowi, Reinske i Jaroslausowi z Makowic. W 1373 roku Peler Ryme przekazuje 4 łany Hansowi von Sachenkirsch. W 1399 roku Nickel von Czedlitz ceduje na Heinricha von Ronau przypadającą na niego po Nickelu von Sachenkirch część dóbr. Jego syn Heinrich von Ronau w 1409 roku traci prawa do posiadłości na rzecz Petera Probsthaina ze Świdnicy. W tym samym roku majątek odkupił Janken von Chotiemiz.
W 1415 roku dobra kupił Wergel von Sachenkirch. Od 1415 do 1517 roku majątek byt w posiadaniu rodziny von Sachenkirsch. W 1517 roku Fabian von Sachenkirsch sprzedał należącą do niego część majątku Hieronimowi Drescherowi, który w 1518 roku odstąpił ją Kasperowi Freund. W 1548 roku część majątku należąca do Hansa von Sachenkircha przeszła w posiadanie Pancracego Freunda. W (1580?) 1592 i 1595 roku Kasa Miejska w Świdnicy wykupiła z rąk rodziny Freundów całą wieś. W posiadaniu miasta wieś pozostała do końca XVIII wieku.
Na przełomie XVIII i XIX wieku dobra zostały kupione przez rodzinę Stieber. 19.06.1813 roku po ojcu dobra odziedziczyła Charlotta von Reitzenstem z domu Stieber, żona Aleksandra von Reitzensieina. W rękach rodziny majątek pozostał do n wojny światowej. Znani są właściciele posiadłości; w latach 1886-1922 baron Erdmann von Reitzenstein, 1930 r. - Friedrich Erdmann von Reitzenstein (w 1937 roku wraz z włościami w Kraszowicach). W 1886 roku przez ówczesnego właściciela nazwa miejscowości została zmieniona z Polnisch Weislrilz na Nieder Weistritz.
W 4 ćw. XIX wieku wzniesiony został poza pierwotną południową granicą cmentarza ewangelicki, obecnie katolicki kościół p.w, św. Józefa Oblubieńca. Cmentarz przylegający od południa do parku pałacowego (od majątku prowadziła aleja lipowa) mógł być założony przed połową XVIII wieku - na terenie cmentarza znajdowały się dwie rzeźby figuralne, których czas powstania został określony na lata 40. XVIII wieku, pochodzące najprawdopodobniej z nieistniejącej obecnie kaplicy grobowej. Cmentarz mógł pełnić funkcję cmentarza rodowego Reitzensteinów.
W 1576 roku wieś liczyła 8 chłopów, w 1785 roku spośród 242 mieszkańców było 12 kmieci, 11 zagrodników, 18 komorników. Po wojnie siedmioletniej założona została w Bystrzycy Dolnej szkoła.
W 1830 roku Bystrzycy Dolnej istniała kuźnia miedzi (w 1845 roku w posiadaniu kupca Promnitza z Wrocławia), młyn papierniczy oraz dwa młyny wodne (w 1873 roku w posiadaniu Juliusa Ditncha i Moritza Lauffera). W 1845 roku w miejscowości były 4 tkalnie domowe lnu i 10 tkalni bawełny. W 1873 roku właścicielem fabryki chemicznej i spirytusu był Franz Promnitz.
Stacja kolejowa w Bystrzycy Dolnej znajdująca się w oddaleniu ok. l km na południowy wschód od zabudowań wsi, powstała w czasie budowy linii kolejowej Świdnica Kraszowice - Jedlina Zdrój w latach 1902-1904. Historia tej linii kolejowej sięga lat 50. XIX wieku. Według planów Kolei Wrocławsko-Świebodzickiej tędy miała prowadzić linia ze Świdnicy do Kłodzka i Przełęczy Między leskiej. Linia kolejowa została wyłączona z ruchu w 1988 roku, natomiast w 1991 roku podjęto decyzję o wstrzymaniu komunikacji kolejowej na tej trasie.
Układ przestrzenny wsi:
Bystrzyca Dolna leży przy drodze prowadzącej z Burkatowa do Świdnicy na prawym brzegu rzeki Bystrzycy. W jej południowej części znajduje się zespół pałacowo-parkowy.
Zachowane piwnice pałacu kryte kolebką z lunetami oraz dwutraktowy układ z przelotową sienią pośrodku wskazują, że budowla pierwotna mogła zostać wzniesiona w XVI wieku. Najstarsza część odpowiada dzisiejszej części środkowej budowli. Bryła pałacu składa się z dwukondygnacjowego. założonego na planie prostokąta korpusu z dostawionymi pod kątem prostym oficynami od zachodu. Pałac kryty jest dachem mansardowym. Obecny kształt rezydencji został nadany w początkach XIX wieku; przebudowę można wiązać z przejęciem majątku przez Reitzensteinów. Rozbudowa pałacu o skrzydło wschodnie i nadanie budowli cech neomanierystycznego pałacu niderlandzkiego nastąpiło w 70. latach ubiegłego stulecia. Oszklona weranda wspierająca taras z secesyjnymi motywami zdobniczymi pochodzi z ok. 1900 r. W czasach powojennych nastąpiła przebudowa zacierająca pierwotny układ wnętrz. Po wojnie majątek użytkowany był przez PGR, pałac natomiast pełnił funkcje mieszkalne dla rodzin pracowników.
Pałac z oficynami mieszkalnymi i gospodarczymi usytuowany jest po zachodniej stronie drogi. Fasada pałacu zwrócona jest na południowy-wschód, w kierunku wiejskiej drogi i płynącej do niej równolegle młynówki, oddzielającej pałac od majdanu folwarcznego. Zachowany od północnego wschodu pałacu kamienny mur odgradzał od części przypałacowej prawdopodobnie dawne ogrody warzywne czy sad. W pierwszych latach XIX wieku został założony w pobliżu pałacu staw. Teren przy pałacu od zachodu i południa otoczony jest skarpą, przy której zachowane są ponad 200 letnie dęby. Około lat 70. XIX wieku na tym terenie założono niewielki park z centralną polaną i małym ozdobnym stawem w jego południowo-wschodniej części (prawdopodobnie w początkach XX wieku przy stawie powstał taras z balustradą - zachowany fragmentarycznie).
Od południowego zachodu do założenia parkowego przylega usytuowany na wzniesieniu niewielki cmentarz z kościołem. Teren cmentarza otoczony Jest otynkowanym, ceglanym murem, wzdłuż którego obrzeżne obsadzenie lipowe. W południowej części cmentarza znajduje się grobowa kaplica z końca XIX wieku; zachowane są relikty ok. 150-letniej alei lipowej.
Po wschodniej stronie szosy i młynówki usytuowana jest podkowa budynków folwarcznych pochodzących przeważnie z I poł. XIX w. Przy drodze, wzdłuż frontowej ściany zabudowań folwarcznych - aleja topolowa. Brama przejazdowa znajduje się pod budynkiem zamykającym układ od północnego zachodu. Układ dworski od południa graniczy z łąką, natomiast od północy granicę wytycza droga polna oddzielająca założenie od zabudowań wsi, sadu i ogrodów działkowych. W południowej części zespołu folwarcznego znajdują się zabudowania dawnego młyna.
Bystrzyca Dolna jest wsią ulicową w wykształconym wydłużonym nawsiem w części środkowej układu przestrzennego. W północnej części wsi zachowały się zabudowania dawnej fabryki chemicznej (obecna zagroda nr 2), oraz relikty młyńskich zabudowań tzw. "Anna Mühle" (do czasów wojny siedmioletniej w młynie istniała papiernia). Wzdłuż wschodniej strony drogi, przy zagrodach 56-58 - jednorzędowe obsadzenie dębowe.
W historycznie ukształtowany układ przestrzenny miejscowości pomiędzy dawną zabudowę wsi poprawnie wpisana została liczna współczesna zabudowa.
Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych:
Rok |
Liczba ludności |
W tym ewangelicy |
Liczba domów |
Areał |
dobra |
gmina wiejska |
|
Przemysł, instytucje publiczne |
1785 |
342 |
|
|
|
|
Szkoła, młyn wodny, młyn papierniczy |
1830 |
353 |
320 |
47 |
|
|
zkoła ewang., młyn papierniczy, 2 młyny wodne, kuźnia miedzi |
1845 |
414 |
386 |
47 |
|
|
szkoła ewang., leśnictwo, młyn papierniczy, piekarnia, kuźnia miedzi |
1848 |
414 |
386 |
|
|
|
|
1865 |
539 |
|
|
|
|
|
1876 |
|
|
|
86 |
|
|
1885 |
525 |
|
|
|
|
3 młyny wodne, fabryka chemiczna, kuźnia miedzi |
1895 |
547 |
428 |
43 |
96 |
233 |
|
1900 |
547 |
|
|
|
|
|
1905 |
581 |
463 |
45 |
96 |
233 |
|
1937 |
|
|
|
133 |
|
|
1939 |
524 |
|
|
|
576 |
|
|